Lakandula

Lakándúlâ yang matuang pamagát da reng sadiang panginuan dang mamuntúkan kng Tungdo (東都). Meángû ya karing aduâng katayâng Kapampángan: ing lakán, a yang katutúbûng pamagát ding pánginuán dang mámuntúkan karing mangáragul a balén, ampóng ing dúlâ, a yang matuang katayâng Kapampángan kng palácio.

i Lakándúlâ agpang kng Kasalesáyan

Ing Lakándúlâng disnan ding Castilla iniang sasakúpan de ing Kayárîang Lúsung (呂宋國 = Lǚsòng Guó) iniang banuang 1571, i yapin i Banaw. Ya ing métung karing tungkûng kalang ning áusan dang Atlung Árî ning Lúsung (呂宋三王) iniang dátang la reng Castilla. . Mabibitasâ kng kéyang lagyûng Banaw ampóng pamagát a Lakándúlâ na sasalpantáyâ ya karing núnû ampóng diuátâ at alî kng Islam anti ring sapnî ding Suliman a mipamagatang rajah ning Ménilâ.

Ing pékamasaléseng díling pamagpakilála kng mélapupúrîng Lakándúlâ (a mipalagyûang Banaw at mébinyagang Carlos) ning kasalesáyan i yapin ing makayagpâ kng katibáyan a pépa-notário ning kéyang apú kng túd, ing Maéstre de Campo Don Juan Macapagal a Dátû ning Aráyat iniang banuang 1665:

Y Don Carlos Lacandóla, ing ápû ku kng túd, yang méging ginu at lakán ning Tungdo, kambe da ring pákapatúlug a balayán, nung nû, bílang ginu rang basál, kéya la sisiklaud, mámayad buís, at mamié karampátang parangal ding sablâ nang sasakúpan. Mamié la ring karampátang báyad ampóng buís ding bálang sásanglad a sakén ibat Sungsong (中国), nung nû susûkû dó kéya reng karélang layág ampóng gáud kába ning makasanglád la. Pakyón na na ngang mísan ing sablâ rang kalákal, nung nû lusúngan na nóng bayáran kng kapitnâ rang ulága, at saka na némû isungsung karéla ing mitatágang kapitnâ kalábas na ning pabanua. Nánupatâ, alá nang aliuâ pang maliáring sálî karéting sangleyes nung é mû kng kapamílatan ning mésambitlâng Lacandóla, nung nû maragul yang binâ pánakitan. Iting sablâng dangal na ampóng panakitan, sinúkû na ngan karing Castilla iniang dátang la kéti, at nung nû sisingil da ngan mó iti kéya bilang buís na kng Mál a Árî.

Mabáyat ing génapan nang papil ning Lakándúlâng mipalagyûang Banaw at mébinyagang Carlos kng pangasákup na ning Kayárîang Lúsung karing dáyûng Castilla, at pati na mû rin ning pangatátag na ning provincia ning Pampanga. Ginámit de ring Castilla ing mésabing Lakándúlâ bilang karélang sanggalang lában karing timáuâng balayán ning Kayárîang Lúsung a é bísâng paisákup karing Castilla, lalûnglálû na ing balayán ning Lúbao ampó'pa ning Bétis iniang banuang 1571 manggang 1572. Iniang 1575, ginámit da né nanaman ding Castilla ing mésabing Lakándúlâ bilang sanggalang kang Limahong iniang linúsub ya iti kng Ménilâ at tantûng miglayúnan kng Pangasinan. Úlî na ning pégalan déng ústu réng Castilla, kng Pangasinan né meláus meángû a bié ining matuâng Lakandúlâ.

Ding Súlî ding Lakándúlâ

Y Lakándúlâng mipalagyûang Banaw at mébinyagang Carlos yang pékadakal díli supling karing mésambitlâng Atlung Árí ning Lúsung. Anti la móng misapuak kng léguan ning Indûng Kapampángan ding kéyang súlî iniang panáun ding Castilla.

Ápat la ring supling nang lálaki: i Don Dionisio Capúlong a Dátû ning Candába, i Don Phelipe Salónga a Dátû ning Pulû, i Magat Salamat a Dátû ning Tungdo at i Don Martin Lacandóla a linub kng convento ding frailéng Agustíno iniang banuang 1590. Mika anak yang bugtung a babái a mibinyagang Dona Maria Poloin, a ayasáua nang Don Alfonso Talabos.

Ding ának at pangunakán ning mésambitlâng Lakándúlâ ílang misandálîang útak ning Pamanaklas ding Lakán iniang banuang 1588, nung nu reng dátîng súgîng mápiâ ning mésintang nang Kayárîan ning Lúsung méngangas lang ikábus dé iti kng pangasákup na karing Castilla. Átukal ding Castilla ing karélang pamálak at métung ya i Magat Salamat karing tambing dang simbálî.

Dápot ing apú na kng túd ning mesábing Lakándúlâ, ing Maéstre de Campo at Dátû ning Aráyat a i Don Juan Macapagal, pépabangluan néng pasibáyu karing Castilla ing Sapnî ding Lakándúlâ kng kapamilatan ning pamakikampî na karéti kng milablab a paté ding Kapampangan saláng karing Castilla iniang banuang 1660, nung nû pinyanggalang nó ring Castilla saláng karing fuerza ning kalúpa nang Kapampángan at Maéstre de Campo a i Don Francisco Maniago ning Masiku. Pigsanggalangan na la naman ding Castilla iniang lumúsub la kéti Kapampángan ding káual nang Don Andres Malong ning Pangasinan inia mû naman banuang ita. Pasibáyu na nó nanamang sépû ring Castilla at dináyû yang mekisalpitikan salang karing Ilocano iniang mangangas lang maklas déti iniang tinukîng banua ning 1661.

Ing Damlâ ding Sapnî ding Lakándúlâ

Paúlî na ngan ning pipagálan nang Don Juan Macapagal bang magbalik ing máyap dang laué ring Castilla kng Sapnî ding Lakándúlâ, tilútan de réti ing pangatátag ning Gremio de Lacandólas iniang banuang 1758 bilang panyanggalang da karing sablâng teguláling dang katuliran at privilejo ning gubiérnong Castilla karing Sapnî ding Lakándúlâ. Nánupatâ’t mika saríli lang balén kilub ning balén ding sablang kasapnî ding Lakándúlâ, nung nû atin lang saríling tutukîan a “gubernadór” liuás pa kng kasalungsúngang makalukluk a gubernadór ning nánumang balén a tutuknangan da.

Iniang sakúpan de ring Inglés ing Filipinas iniang banuang 1762-64, pasibáyu ra nó nanamang pigtanggul ning Sapnî ding Lakándúlâ ring Castilla saláng karéting báyung manyákup. Paúlî na nîti, pébustén nóng Gubérnador-Genéral Simón de Anda ring Sapnî ding Lakándúlâ ning Pampanga a mitatag saríli rang úkbu a é sásalúdu ké nínumang oficiálés a é ra kasapnî ampóng kadáyâ.

Ding Kasalungsúngang Dáyî ding Lakándúlâ

Ing pékabantúg karing kasalungsúngang súlî ding Lakándúlâ, alâ nang aliuâ nung é ing dáting mál a Pamuntúk ning Filipinas a i Ápûng Dádung ó ing melapupúrîng Diosdado Macapagal. Makatukî ne kéti ing kéyang supling a babái a kasalungsúngang pamuntúk na mû naman ning Filipinas a i Gloria Macapagal-Arroyo. Kágum pa karing bantúg dang súlî reng Lakándúlâ ing sadiang pamuntúk ning senado a i Jovito Salonga at ing sikát a artista ning entabládo a i Lea Salonga.

Notes

• 東西洋考 Archived Juliu 21, 2009 at the Wayback Machine
• Santiago, Luciano P.R., The Houses of Lakandula, Matanda, and Soliman [1571-1898]:Genealogy and Group Identity, Philippine Quarterly of Culture and Society 18 [1990].
• Schumacher, John N., Readings in Philippine Church History, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1979.
• Scott, William Henry, Barangay: Sixteenth-Century Philippine Culture and Society, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1994.
• Tolentino, Aurelio. 1914. Kasulatang Gintû. Manila: Imprenta y Litografia de Juan Fajardo.