Gerang Filipínu–Amerikánu

Gerang Filipínu–Amerikánu, yapin ing pamiyabnu ring sikanan dang sandata ning Amerika at ning Pilipinas ketang 1899 anggang 1913.

Pelagwang deng “Philippine Insurrection” o “Pamagalsa ning Pilipinas”. Ing lagyung ini yang pikabalwan at pekamakasalesayan lagyu king Amerika, oneng reng Filipino at ring darakal pang pilan a Amerkanung sugi ning kasalesayan babansagan dalang “Gera ning Pilipinas at Amerika” rening labanan areni at ketang 1999 ing Library of Congress ning Amerika selasan nalang pasibayu ring karelang pipanalumpakan(references) bang magamit ing lagyung ini.

Ketang Disyembre 1898, seli ne ning Amerika ing Pilipinas at alwang pang sakup nang bandi ning Espanya king Kasuduan king Paris king halagang 20 milyun king perang Amerkanu o dollar, kaybat neng asambut ning Amerika ing Espanya ketang Gerang Espanya-Amerika. Ing gubiernu ning Amerika ginawa yang pamalak a gawan neng sakup a lugal(colony) ing Pilipinas. Dapot, ring Filipinu, a lalaban na king Espanya manibatan pa ketang banwang 1896, siwala rane ing kalayan ketang Ka-12 nang Aldo, ning Hunyu, 1898. Ketang Ka-14, ya ing Agosto, 11,000 lagum(league) king sakan(gabun) ring miparala bang tuknangan ya ing Pilipinas. Ketang ka-1 nang Aldo ning Eneru, 1899, megawa yang Pangulu I Emilio Aguinaldo anti mong mumunang Pangulu. Kaybat nita mitalakad yang Pipagawan Batas king Malolos, Bulacan bang misulat Pun Batas.

Umpisa mag-edit

Ali panatag ing pamiyutus da ring Filipinu at Amerikanung sundalus karing pulu pauli ring milaban-laban a lakaran king kalayan at pamanyakup, meragul lalu king panamdam dang megoyu la karing sadya rang kakamping Amerkanu ring Filipinu. Ing pamipate megumpisa ketang Ka-4 nang Aldo ning Pebreru, 1899 anyang itang Amerkanung sundalus maki-lagyung William Grayson beril ne ing Filipinung sundalus a lilipat king tete papunta king lugal a tutuknangan da ring Amerikanu king San Juan del Monte, metung a kapaliarian a awsan dang pengumpisan ning gera. Ing Pangulu ning Amerika William McKinley sinabi na kaybat karing manyulat balita: “ ring manaklis lisuban de ing Menila”, king pamangawa nang kasangkanan keng pamangera Pilipinas. Ing Labanan king Menila (1899) a merapat kaybat nita minuli king pangayala rang bie ring libu-libung Filipinu at Amerikanu.

Pansinan: Ring bayung patune king Pambansang Telakaran Makasalesayang ning Pilipinas (Nationat Historical Institute of the Philippines) sasabyan da ing Filipinung sundalus a mebaril king (masasabing malasing) sundalus Amerikanu ali king San Juan del Monte nung e king kasalungsungan a Dalan Sociego king Menila. Ing PTMP mikana yang tanda karin.

Ing pamamalakad ning Pangulu ning Amerika McKinley melaus neng siwalang “makalwa a tulisan”(outlawed bandit) I Aguinaldo, at alang meyaus a pamagsiwalang gerang (declaration of war) melimbag. Adwa lang kasangkanan ring mibye kanini. Muna yapin ing nung awsan yang Pamagalsa ning Pilipinas lunto yang pamanalsa laban keng metanggap a gubiernu, agyang ing mung Menila yang dake ning Pilipinas a makasakup. Ing alwang sangkan yapin ing pamangilag ning gubiernung Amerika keng pamakibat karing karampatan ding veteranung kinimut.

Ding tropang Amerikánu king Filipínas mag-edit

Kailangan ya ing metung a maragul a Amerkanung sikanan militar (126,000) bang masakup ngan ing bansa, at manatiling makilaban king gera laban karing Filipinung sundalus militar king apulu pang banua. Ampo ring Macabebe Filipinu miyabe la king Army ning Amerika. Anyang mapupus ya ing Pebreru, ding Amerkanu menimuna la king pamanyamsan king Menila, ing Army ning Pilipinas keng Pamipalaya (Philippine Army of Libaration) mepilit yang minurung king bandang pangulu. Migkasakit lang minyambut ing Amerika meganap king Quingua (Abril), Tete Zapote(Hunyu), at Tirad Pass (Disyembri). Pauli ra ring pangapate nang Heneral Antonio Luna at ing pangamate nang Brigadier Heneral Gregorio del Pilar king Tirad Pass, ing kegiwan da king pamakilaban king lantaran pamiyanub mabilis diritak. Anya megumpisang 1900, I Aguinaldo inutus ne ing keyang arming gumamit king pamilaban guerilla, metung yang palakad a lalung makabage karela at pasakitan nang lalu ing pamanyakup ding Amerkanu keng mabilug a kapuluan karing tutuking ditak a banwa. Ring tinuking pangasambut ding Amerikanu king Pulang Lupa, Mabitak, at Balangiga ela pa makagyung mibaligtad king alun ning pamakilaban. Ketang Marsu 1901, merakap ya I Aguinaldo karing Macabebe Scouts, lalam ning panutus nang Brigadier Heneral Frederick Funston king Palanan, Isabela. Ketang Ka-4 nang Aldo ning Hulyu, 1902, siwala nang Pangulung Theodore Roosevelt ing pangayari ning gera. Ding Amerikanu migtagumpe lang tukituki keng pamanyakup karing kabubusluan at karing pangpang a lugal kapupus ning banwang 1903. Ketang 1907, I Macario Sacay, metung karing mitatagan a Filipinung heneral a lalaban karing Amerikanu, merakap ya at mebigti. Agyang ating takbang a megawa bang paburen ing karake pamamahalang pansarili kanita, ing labanan guerilla ali merimla anggang 1913, anyang ing Pangulu ning Amerika I Woodrow Wilson linantd na ing pangayalwa ning palakad a maka, (kaybat ning penandit ning pamanalwa,- period of transition) bie buung katimawan king Pilipinas. King paroba, ring Muslim a Filipinu linaban la anggang 1916-awsan dang Rebellion/Pamagaklas ding Moros. Keng siri ning era pamananggap mepilit ya ing Amerikang gawan ya at ilayad ing Colt.45 pistol, a maki-ustung calibring mabilug manuliksa king sisikan a kalaban.

Ring Amerikanung Ali Minayung king Gera mag-edit

Mapilan karing Amerikanu, kalupa nang William Jennings Bryan, Mark Twain, Andrew Carnegie, at alwa pang kayanib ning Laguman ring Amerikanung Laban king Pamanyakup, matni rang lebanan king pamangua king Pilipinas. Ring alwang Amerikanu bala ra bisa ya ing Pilipinas a maging dake ning Amerika. Ring lakaran a laban king pamanyakup sasabyan dang ing bansang Amerika lebagan nala ring mangarangal nang parasan ning Kastila-Amerkanung Gera neng megi yang maupayang manyakup, kinua niya lugal ing Espanya king Pilipinas. Reng alwang lalaban karing manyakup o impirialista era buri ing pamangua pauli ring kasangkanan pamanusgang layi. Abe dala reni ri Senador Benjamin Tillman ning South Carolina a miganakang ing pamangua keng Pilipinas muli keng pangarakal da ring ali-maputing datang a tau, a magbali- ala keng pangapuru ning laying maputi king Amerika. Ketang miras la ring balita dikil karing kabusakalan a merapat bang maraig ing Pilipinas, ing pamanayun king gera mibara.

Kelualan mag-edit

Ketang kasalunsungan migigira, 4,324 lang Amerikanung sundalus ring mete at 2,818 la reng sugatan. 2,000 reng mengaturan king Constabulario ning Pilipinas, maigit libu kareni mengasawi la. Ring mengamate ning militar ning Pilipinas manga 20,000 (16 libu ing talagang mebilang) reng karaniwan memalen 250,000 anggang 1,000,000 la bilang ring Filipinu. Ing dagul ning bilang ring mengaturan dela na ning piyabe ketasan ning sandata at lalu pang matas a bilang ding Amerikanu. Atyu karela ing pekabayu at makapanaun a pangerang gamit king yatu, at dakal la abalu king delanan dang pamakiabnu king Gera Kilub America (Civil War) at alwa pang sigalut militar. Neng ating lang pekamatas a mabilis a rifli ampong baril makina mipanusignan lang bina king sandata at mayap lang mipamunuan. Lalu la pang masanting ring karelang bapor pangera a makayadyang mamaril at manyira karing tatalakaran da reng Filipinu nung keylanganan.

Kabaligtaran nini ring sandata ra ring Filipinu rifli lang miyayalwa pangagawa, ring alwa kareni meyakwa la karing mete Kastila o Amerikanung sundalus, o miparlang pasalikut karing mabayanyan a Filipinu. Reng panlayag da ela naman masalese, dakal mengalaun lang pirasu meyakua karing Kastila. Agyang makanyan man atin lang ditak a Maxim at Gatling baril makina, abe ring ditak a Krupp a pirasung panlayag, king kakamalan da dela dala king pugit pauli ning takut a masamsam la bayu la magamit keng maulagang sangkan. Ring balas kayabe ring rifli melagad la naman kabang kakaba ing gera, mengailangan lang gawang sarili ra, kalupa ring paltik. Ring alwa ala la pa mu rin sandata. Dakal ginamit lang palang, tandus, espada keng labanan, a mekarakal karing bilang ding mengaturan. Agya mang dakal la kakulangan, ikwa ra pang manyabut karing mangalating pamiyanub, ini pelambatan namu ing karelang ali apangilagan a pangasambut.

Ketang 1908, I Manuel Arellano Remondo, ketang aklat maki-pamagat "General Geography of the Philippine Islands", sinulat na: “Ring manuknangan meritak la pauli ra ring gera, king kilub ning limang banwa manibat 1895 anggang 1900, king umpisa ning mumunang pamanalsa, ing bilang ring tau/manuknangan manga 9,000,000, at ngeni (1908), ring makatukanang king Kapuluan ela mimigit king 8,000,000 kabilangan.”

Ring pamanyugud ning Amerika karing kalibutan ning bansa kayabe ra ing laganas a pamanyira nung nukarin dala pinyilab ring baryu ampong pinyira, pesakitan (water cure) ampo ing pamanyaksak karing karaniwang memalen karing “protected zones” o makayingat a lugal. Dakal karening tau mengaturan king sakit at danup. Ring balita ketang pangapate nitang Amerikanung sundalus a mebiyag karing Filipinu miras king ali makataung pamanablas da ring tropang Amerikanu. Dakal karing manimunu at sundalus a Amerikanu inaus deng “nigger killing business” o “pamamate negrung kabyayan” ing gera. Anyang panaun ning pamanyakup ning Amerika, ing Inglish ya ing megawang Amanung gagamitan, agyang ring amanu ning Pilipinas ila ring Kastila, Visaya, Kapampangan, Tagalog, Ilokanu at alwa pang katutubung amanu. Anam lang dalan a talaturung Amerikanu meyangkat lipat dayat a makasake king USS Thomas. Antimurin ing Iglesia Katolika meyalwal ya pangatalakad, at dakal a alaga ning gabun ning iglesia mesali at mikalat. Ketang 1914, I Dean C. Worcester, Kalihim ning Pankilub ning Amerika king Pilipinas (1901-1913) lerawan nang “ing panaun ning kabyasnan ampo ing pamanyalese a migmula king pamanyakup ning Amerika miras king panyulung ring lubas a busabus king megambul at megaral a tau.”

Anting pamangilala king pamanyuyung militar ning Amerika ketang panaun ning Gerang Filipinu-Amerikanu, ing militar ning Amerika lelangan nala ring adwang palamuting meyaus Philippine Campaign Medal at ing Philippine Congressional Medal.